De zware tornado van 23 augustus 1950

In Nederland is het vandaag op de kop af 45 jaar geleden dat op 25 juni 1967 de plaatsen Chaam (Brabant) en Tricht (Gelderland) door een zware windhoos werden getroffen. De tornado, met een kracht 3 op de tornadoschaal, richtte grote schade aan. Zeven mensen verloren het leven en vele anderen raakten gewond. Het was de laatste grote tornado die Nederland tot nu toe trof. Nadien zijn er alleen nog vele kleinere tornado’s geweest.

Nu is over de tornado van Tricht en Chaam al heel veel geschreven, dus lichten we er vandaag een andere Nederlandse tornado uit die minder bekend is, maar zeker niet minder zwaar dan die van Tricht en Chaam. Het gaat om de tornado die op 23 augustus 1967 over de Veluwe raasde en tussen Wekerom en Tongeren/Wissel een schadespoor met een lengte van 45 kilometer trok, met een breedte van soms bijna anderhalve kilometer. Een geluk bij een ongeluk was dat de tornado voornamelijk in de bossen actief was. Toch kregen dorpen als Harskamp en Kootwijk ermee te maken. Daar werd plaatselijk grote schade aangericht. In Harskamp raakte een persoon zwaar gewond toen hij door een rondvliegende baksteen werd getroffen. Een 6-jarige jongen liep verwondingen op toen een dakpan tegen hem aan waaide. In Kootwijk vielen enkele licht gewonden. Gezien de kracht van de tornado was het bijzonder dat verdere slachtoffers uitbleven.


_{De zomer van 1950 was een bijzondere. Op 21 juni 1950 trok al een windhoos door West-Brabant, hier geotografeerd toen hij het Hollands Diep passeerde. Willemstad liep er grote schade door op. Foto: krantenarchief Koninklijke Bibliotheek.}

Bijzondere zomer
De zomer van het jaar 1950 was een bijzondere als het om buien gaat. Toen Nederland op 23 augustus een zwoele, benauwde dag beleefde, waren er al tornado’s geweest. Op 21 juni was er al een door West-Brabant getrokken, van het in het grensgebied gelegen Pindorp, via Heiningen, Dinteloord en Fijnaard naar Willemstad bij het Hollands Diep. De windhoos trok er een schadespoor van ongeveer 50 meter breedte, beschadigde een aantal boerderijen zwaar en trok na het Hollands Diep te zijn gepasseerd dwars door Willemstad. Daar werden 50 huizen beschadigd en raakten 8 gezinnen dakloos. Er waren geen persoonlijke ongelukken.

Diezelfde dag trok er een windhoos door het gebied van Achterveld, Hoevelaken, Terschuur en Zwartebroek in Gelderland. Daar werden 8 boerderijen zwaar beschadigd. Tegelijkertijd kreeg de regio Putten, Ermelo en Harderwijk met zware hagel te maken. De hagelstenen hadden een doorsnede van 3 tot 4 centimeter en richtten zowel in de natuur als in de genoemde plaatsen grote schade aan. Het was de zwaarste hagel in die regio sinds mensenheugenis.


_{Op 23 augustus volgde de zware tornado op de Veluwe. Hier een verwoeste boerderij in de buurt van Kootwijk. De bewoners wisten zich ternauwernood te redden door in een bietenkuil te springen. Foto: krantenarchief Koninklijke Bibliotheek.}

Toen kwam 23 augustus
En toen kwam de 23ste augustus. Het was een warme, benauwde dag, vermelden de krantenartikelen die we hebben gelezen. En niet eens zozeer doordat de zon nu zo uitbundig scheen, maar omdat de aangevoerde lucht echt warm was. De temperaturen gingen hard omhoog. In grote delen van het land werd het 27 of 28 graden, aan zee rond 25 graden. Maastricht was de warmste plaats met een maximum van 29,5 graden. Aan de grond waaide een zuidoostelijke wind, in de hogere delen van de atmosfeer een sterker wordende zuidwestelijke wind.

Het zijn omstandigheden waarin meteorologen (en liefhebbers van extreem weer) tegenwoordig extra op hun qui-vive zijn. Een draaiing van de wind met de hoogte, waarbij die wind ook nog eens steeds sterker wordt, kan extreme buien veroorzaken. Met onweer, hagel, zware windstoten en – als het allemaal op zijn plek valt – ook windhozen of tornado’s (is precies hetzelfde). Die dag kwam het noodweer vanaf 18 uur vanuit het zuidwesten het land binnen, om ongeveer een uur later de Veluwe te bereiken, waar zich een ‘kort maar hevig noodweer’ zou ontlasten.

Eerst werd het donker, aardedonker. Daarna kwam bij het Gelderse Wekerom een windhoos aan de grond. Daar begon het, zo bleek uit de later gemaakte reconstructies. Eerst trok de hoos door de omgeving van Harskamp, waar van 7 woningen de gevels werden ingedrukt en de daken werden vernield. Vier gezinnen raakten hierbij dakloos. Een boer kreeg een baksteen tegen zijn hoofd en raakte ernstig gewond. Een 6-jarig jongetje werd door een dakpan getroffen. Zijn verwondingen waren minder erg. De schade bedroeg rond 100.000 gulden.


_{Schade in de bossen op de Veluwe na de tornado van 23 augustus 1950. Foto: Beeldbank Nationaal Archief.}

Kootwijk
Daarna trok de windhoos verder, het bos door richting Kootwijk. Een boer in de buurt van Kootwijk zag de tornado vanuit het zuidwesten op z’n boerderij afkomen, waar z’n 76-jarige moeder binnenzat. Hij bedacht zich geen moment, rende naar binnen, sleurde z’n moeder mee naar buiten en de twee konden nog net in een bietenkuil wegduiken toen de tornado overtrok. Ze voelden hoe de lucht uit de kuil werd weggezogen. Als door een wonder bleven ze gespaard voor alle bomen die in hun omgeving omwaaiden. De boerderij werd helemaal verwoest. De volgende dag kregen de twee bezoek van koningin Juliana en de prinsessen Beatrix en Irene.

Een woonwagen, niet ver bij de boerderij vandaan, ging drie keer over de kop, met de bewoners erin. Zij raakten licht gewond. Hierna kwam de tornado kwam steeds beter op stoom, vervolgde zijn weg via de spoorlijn tussen Amersfoort en Apeldoorn (waar een voorbijrijdende trein door enkele bomen werd getroffen) en enkele wegen (die door omwaaiende bomen volledig versperd raakten) naar de Torenberg en het Aardhuis, onderweg een boerderij en een onbewoonbaar verklaard woonhuis verwoestend. Vervolgens boog hij licht af naar het noordoosten, richting Vaassen. Vlak voor hij die plaats bereikte, bij Tongeren/Wissel eindigde het schadespoor dat daar inmiddels al een lengte van ongeveer 45 kilometer had gekregen.


_{Nog meer schade in de bossen op de Veluwe na de tornado van 23 augustus 1953. Foto: Beeldbank Nationaal Archief.}

Onbeschrijflijke schade
Hulpverleners rukten uit en zagen een onbeschrijflijke schade, vooral in de bossen waar de tornado doorheen getrokken was. Ongeveer 460 hectare bos bleek totaal verwoest te zijn. Het schadespoor van de tornado was minimaal 400 meter maar soms zelfs 1400 meter breed (!). In het spoor lagen de bomen vaak in meerdere lagen over elkaar heen. Het lijkt erop dat af en toe van een heuse F5-tornado sprake moet zijn geweest, ongekend voor Nederland. Gelukkig trok de windhoos vooral door onbewoond gebied, waardoor uiteindelijk dus geen dodelijke slachtoffers vielen. Ooggetuigen vertelden dat de tornado met een angstaanjagend gebulder gepaard ging. Hoogspanningsmasten in de baan van de windhoos werden met betonnen voet en al uit de grond gerukt en lagen kriskras verspreid over elkaar heen. Terwijl de windhoos tussen Wekerom en Vaassen z’n verwoestende spoor trok, hadden Putten, Garderen en Uddel noodweer met hagel, stortregens en valwinden. Daar waaiden nog eens enkele bomen om.


_{Ook op 23 augustus trof een (kleinere) tornado het Friese Haulerwijk. Deze woning raakte daarbij totaal verwoest. Foto: krantenarchief Koninklijke Bibliotheek.}

Ook een hoos in Haulerwijk
Een stuk verder naar het noorden, in de buurt van de Friese plaats Haulerwijk, is er die avond ook een windhoos geweest, zij het minder sterk dan die op de Veluwe. Daar bereikte de slurf van de tornado de grond net aan de zuidkant van het dorp waar al een huis werd getroffen. Vervolgens trok de hoos een schadespoor met een breedte van ongeveer 50 meter naar het dorp, waar 12 huizen beschadigd raakten. Twee huizen werden totaal verwoest, twee andere liepen ernstige schade op. Verder vielen twee gewonden. Ook hier het beeld van in dit geval telefoonpalen die met voet en al uit de grond gerukt waren en met de leidingen kriskras over elkaar heen lagen. Het zal geen verrassing zijn dat alle verbindingen in het gebied daarmee langere tijd verbroken waren.


_{Nog een huis in Haulerwijk dat tijdens de tornado van 23 augustus 1950 beschadigd raakte. Bron: krantenarchief Koninklijke Bibliotheek.}

Een kort maar hevig noodweer dus, dat bijzonder snel over het land naar het noordoosten trok en regionaal grote schade aanrichtte. Daar was die dag sprake van, eigenlijk voor de tweede keer die zomer. Verschillende supercells moeten aan de basis van dit alles hebben gestaan, waarvan de zwaarste natuurlijk over de Veluwe is getrokken. De kranten stonden er dagenlang vol van. Vergelijkingen werden getrokken met de ‘Cycloon van Borculo’ uit 1925 (gek genoeg herinnerde niemand zich de ook zeer zware tornado van Neede uit 1927 nog). Verder werd uitvoerig bericht over de zoektocht van H. ten Kate van het KNMI die een onderzoek instelde naar de toedracht van de gebeurtenissen op de Veluwe en in Friesland. Hij vermoedde (terecht) een verband tussen beide windhozen en een tornado die zich eerder die dag in Frankrijk had voorgedaan.

Hierna alleen nog Tricht en Chaam
Inmiddels zijn we 62 jaar verder en heeft zich in de tussenliggende periode nog maar een zware tornado voorgedaan, namelijk die van Tricht en Chaam, nu precies 45 jaar geleden. Tientallen keren is het wel tot lichtere windhozen of tornado’s gekomen, zoals ook dit jaar al bij Vierlingsbeek en in Montfort. Dat zware windhozen zo zeldzaam zijn in Nederland heeft te maken met het nauwelijks voorkomen hier van de specifieke weersomstandigheden die bij het ontstaan van krachtige supercells zo’n belangrijke rol spelen. Een van de belangrijke missende schakels in de zomer is het vaak ontbreken een voldoende krachtige straalstroom.


_{Ook dit huis in Haulerwijk raakte op 23 augustus 1950 tijdens de passage van een tornado zwaar beschadigd. Bron: krantenarchief Koninklijke Bibliotheek.}

Maar als we dan toch een periode moeten aanwijzen waarin het weer eens tot een krachtiger windhoos zou kunnen komen, dan zou dat misschien deze zomer wel kunnen zijn. Als er tenminste weinig verandert in het weerbeeld zoals we dat de laatste weken hebben gezien. Het wisselvallige weer van nu gaat namelijk dit jaar samen met een vrij zuidelijk gelegen en relatief krachtige straalstroom, als je die met die van voorgaande zomers vergelijkt. Eigenlijk lijken de weerkaarten van nu wel een beetje op die van de zomer van 1950.

Het is dan ook niet vreemd dat we de afgelopen weken al twee hozen hebben gehad, en een heel lichte derde afgelopen donderdagavond in Aalsmeer. Nieuwe kansen zijn er mogelijk komende donderdag al, als de temperaturen even flink stijgen en de zuidwestelijke wind in de bovenlucht boven Nederland in de loop van de dag flink aantrekt. De grote vraag is of er donderdag wel buien ontstaan. Daar is veel warmte voor nodig. Maar als ze ontstaan, kunnen het meteen ook bijzondere buien zijn waarin, zoals het nu lijkt, veel energie zit. We zullen het zien.

_{Bron: Meteo Consult}

Dank je wel. Dit verhaal kende ik nog niet.

Enne even een vraag, waarom horen wij niks van die lichte windhozen?
Of is er een site, die dit wel bijhoudt?

groetjes,

Victor